قانون یاد شده به نام « قانون حمایت از صنایع پایین‌دستی نفت و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» که موسوم به قانون پتروپالایشگاه‌هاست، در مرحله اجرا تا تأیید، هشت طرح به مجموع ظرفیت یک و نیم میلیون بشکه نفت و میعانات گازی توسط وزارت نفت پیش رفته‌ است، اما در مرحله اجرا و اعطای مجوز رسمی معطل یک مجوز از صندوق توسعه ملی برای شروع به کار رسمی و تأمین مالی طرح‌هاست.  طرح الحاقیه قانون پتروپالایشگاه‌ها نیز به تازگی در کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی تصویب شده‌ که زمینه اعطای تنفس خوراک به واحدهای شیمیایی پایین‌دست پتروپالایشگاه و همچنین پتروشیمی‌های خوراک پروپان و بوتان را نیز فراهم آورده ‌است.

در ادامه برخی فرصت‌های مهم دیگری که اجرای طرح‌های پتروپالایشی در ایران به همراه می‌آورد، به صورت مختصر اشاره می‌شود. لازم به ذکر است برنامه‌ریزی و سطح تشخیص مسئولان وزارت نفت در بهره‌بردن از این فرصت‌ها بسیار ناچیز است، انگار که در جهان دیگری زندگی می‌کنند و درکی از رویکردهای مهم جهانی برای تولید ارزش‌افزوده از نفت خام ندارند و تمرکز اصلی آن‌ها بر خام‌فروشی نفت است. گواه این مدعا نبود هیچ‌گونه برنامه و سیاست جامع عملیاتی از طرف وزارت نفت برای احداث پتروپالایشگاه‌ها، پارک‌های شیمیایی و تسهیل سرمایه‌گذاری در این حوزه‌هاست. این در حالی است که وزارت نفت مطابق ماده یک قانون وظایف و اختیارات و قوانین دیگر مسئول سیاست‌گذاری، راهبری، برنامه‌ریزی و نظارت بر طرح‌های پتروپالایشی و پایین‌دست آن‌هاست. 

سهیم‌شدن در بازارهای پتروشیمیایی

رویکرد احداث پتروپالایشگاه‌ها اگر با برنامه‌ریزی درست در ایران دنبال شود، اقدامی کاملاً راهبردی در جهت سهیم‌شدن در بازارهای پتروشیمیایی روبه رشد آینده آسیا، خنثی کردن حربه تحریم نفت و کمک به درآمدزایی کشور است. بررسی‌ها نشان می‌دهد سواحل مکران دریای عمان، جنوب خوزستان و منطقه ویژه پارسیان، مزیت‌های قابل ملاحظه‌ای برای توسعه پتروپالایشگاه‌ها و پارک‌های شیمیایی دارند که از جمله آن‌ها می‌توان دسترسی به خوراک، دسترسی به آب‌های آزاد، فرصت توسعه و اشتغال‌زایی در مناطق محروم جنوب کشور و نیز کاهش مسافت صادرات از دریای عمان به خلیج فارس و دور زدن تنگه هرمز (برای سواحل مکران) اشاره کرد. این موضوع با توجه به صادرات محور بودن محصولات تولیدی در پارک‌های شیمیایی بسیار حائز اهمیت است. 

خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی در بلندمدت

مقاطع زمانی مختلفی اثبات شده ‌است که نفت خام به آسانی تحریم‌پذیر بوده و دولت آمریکا هر بار اراده کرده‌، آن را تحریم کرده ‌است. به ‌طوری که در سال‌های اخیر در برهه‌هایی فروش نفت تا بیش از ۹۰درصد کاهش ‌یافته ‌است. همان‌طور که مقام معظم رهبری در دیدار اخیر خود با اعضای شورای عالی هماهنگی اقتصادی فرمودند: باید بنا را بر این بگذاریم که گشایشی از خارج انجام نخواهد شد.

قطع وابستگی به فروش نفت و مشکل کسری‌بودجه را می‌توان با برنامه‌ریزی در کوتاه‌مدت و بلندمدت حل کرد. در کوتاه‌مدت کارشناسان اقتصادی راهکارهایی همچون عرضه دارایی‌های دولت، جلوگیری از فرارهای مالیاتی ثروتمندان، اصلاح یارانه‌های پنهان، کاهش هزینه‌های جاری دولت و همچنین ایجاد زمینه‌های مشارکت بخش‌های خصوصی در پروژه‌های عمرانی دولت را ارائه  داده‌اند. در بلندمدت راهکاری که می‌تواند تحریم‌های نفتی را کاملاً خنثی کند، توسعه ظرفیت پتروپالایشی در کشور است.

اگر ساخت پتروپالایشگاه‌هایی که به موجب قانون مجلس از وزارت نفت مجوز احداث گرفته‌اند از همین الان شروع شود تا حدود پنج سال دیگر که دوره ساخت آن‌ها تمام شده‌، به همان اندازه‌ای که ظرفیت پتروپالایشی ایجاد شده‌، تحریم فروش نفت خنثی شده ‌است؛ چرا که دولت به جای خام‌فروشی، در آن شرایط نفت را به صورت پایدار و طولانی‌مدت به پتروپالایشگاه‌های داخلی خواهد فروخت. یک تجربه عینی در کشور، ساخت پالایشگاه میعانات گازی خلیج‌فارس بود که با احداث آن معضل تحریم فروش میعانات گازی به فرصت خودکفایی و صادرات بنزین آن هم در اوج تحریم‌ها تبدیل شد. 

ثروت‌آفرینی از نفت با احداث پارک‌های شیمیایی در مجاورت پتروپالایشگاه‌ها

احداث پتروپالایشگاه‌ها علاوه بر اینکه موجب سهیم شدن در بازار آینده رو به رشد مواد شیمیایی می‌شود، دارای مزایای دیگری همچون کاهش هزینه‌های جاری به علت ادغام واحدها و تبادل جریان‌های انرژی و مواد، افزایش حاشیه سود در واحد بشکه از ۷ دلار به بیش از ۱۵ دلار و امکان شکل‌گیری پارک‌های شیمیایی در زیرمجموعه پتروپالایشگاه‌ها برای تکمیل زنجیره ارزش است. علاوه بر این ادغام واحدهای پالایشی و پتروشیمیایی موجب مدیریت واحد آن‌ها نیز می‌شود که خود نقش مهمی در افزایش بازدهی آن‌ها دارد.

بسیاری از کارشناسان انرژی عقیده دارند صنعت پتروشیمی یک کشور اگر به‌ صورت درست تعریف شود، سودآوری بالایی خواهد داشت و به یکی از حوزه‌های سرمایه‌گذاری جذاب برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی‌ تبدیل می‌شود. با وجود مزایای ذکر شده، ولـی صنعت پتروشیمی در ایران بـا مشکلاتی از قبیل عدم‌شناخت دقیق و کافی از زنجیره ارزش و تکمیل آن، فقدان استراتژی مدون، نبود تـوازن در زنجیـره تولیـدات و ضعـف در زیرسـاخت‌های پشـتیبان درگیر است. این مشکلات که بخش مهمی از آن‌ها به دلیل مدیریت‌های جداگانه پالایش و پتروشیمی در کشور حاصل شده،‌ موجب شده ‌است صنعت پتروشیمی کشور با وجود برخورداری از مزایایی همچون خوراک فراوان و ارزان و دسترسی به بازارهای مصرف، از لحـاظ ارزش صادراتـی محصـولات در جایـگاه پایینی قرار گرفته باشد.

بررسی تجربه کشورهای موفق در توسعه و ثروت‌آفرینی از صنایع پایین‌دستی نفت و پتروشیمی نشان می‌دهد ایجاد تمرکز و یکپارچگی در صنایع پایین‌دستی نفت، یکی از سیاست‌های اصلی این کشورهاست که با اجرای آن، هزینه‌های تولید را کاهش و حاشیه سود شرکت‌ها را افزایش داده‌اند. کشورهایی از جمله سنگاپور، چین، آلمان و کره‌جنوبی از جمله کشورهای پیشتاز در تجمیع و یکپارچه‌سازی صنایع نفت و پایین‌دستی آن از طریق احداث پارک‌ شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه‌ها هستند که با این رویکرد درآمدهای کلانی از فروش مواد شیمیایی کسب می‌کنند. در کشورمان نیز اگر رویکرد احداث پارک‌های شیمیایی آغاز شود، بخش زیادی از مشکلات یاد شده زنجیره ارزش فراورده‌های نفتی حل می‌شود و جذابیت توسعه این صنعت بالا می‌رود.

تسهیل و جذابیت سرمایه‌گذاری در صنایع پتروپالایشی و پایین‌دست با قانون تنفس خوراک

تنفس خوراک از جمله مفاد مهم « قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» است که ایده‌ای نو برای افزایش جذابیت سرمایه‌گذاری در احداث پتروپالایشگاه‌هاست. تنفس خوراک نوعی تسهیلات غیرنقدی است که در سال اول به اندازه هزینه سرمایه کل پتروپالایشگاه داده می‌شود و سپس به صورت اقساط هشت ساله  به صندوق توسعه ملی پرداخت می‌شود.

برخورداری از امتیاز تنفس خوراک موجب می‌شود دوره بازگشت سرمایه یک پروژه پتروپالایشگاهی که حدود هفت سال طول می‌کشد، به یک سال کاهش پیدا کند. به گفته کارشناسان حوزه نفت و انرژی، این کاهش دوره بازگشت سرمایه به علت بهبود جریان‌های نقدی سالیانه پتروپالایشگاه موجب افزایش نرخ بازده داخلی یا IRR پروژه می‌شود. تأثیر تنفس خوراک بر IRR پروژه بستگی به ظرفیت و حاشیه سود واحد دارد، اما به طور میانگین موجب افزایش ۶ درصدی آن می‌شود بازگشت سرمایه پروژه در همان سال اول بهره‌برداری یک تضمین بسیار قوی است که سبب جلب اعتماد سرمایه‌گذاران در طول دوره ساخت پروژه می‌شود؛ چرا که مجموع هزینه پروژه در سال اول بهره‌برداری بازمی‌گردد و می‌توان بسیاری از مطالبات را پرداخت کرد. 

آیا تعلل صندوق توسعه پایان می‌یابد؟

مزایای گفته شده بخشی از فرصت‌هایی است که با احداث پتروپالایشگاه‌ها برای کشور فراهم می‌شود که مواردی همچون ایجاد اشتغال‌زایی‌های مستقیم و غیرمستقیم، ارزآوری پس از بهره‌برداری، رونق صنایع مرتبط پالایشی در کشور و هدایت نقدینگی به سمت تولید را نیز می‌توان به مزایای گفته شده اضافه کرد. همان‌طورکه گفته شد در حال حاضر اجرای این قانون تا معرفی هشت طرح برگزیده پتروپالایشی توسط وزارت نفت پیش‌رفته‌ است، اما در فاز اجرا و اعطای مجوز رسمی چندین ماه است معطل جلسه هیئت‌امنای صندوق توسعه ملی برای صدور مجوز تنفس خوراک به این طرح‌ها مانده ‌است. این در حالی است که مطابق ماده ۱۶ آیین‌نامه اجرایی این قانون، هیئت‌امنای صندوق از  ۲۹/۱۲/۱۳۹۸ موظف به تصویب این موضوع بوده‌اند و اجرای سیاست قطع وابستگی بودجه به نفت و مقاوم‌سازی اقتصاد کشور در برابر تحریم‌ها از این طریق، نزدیک به یک سال تنها معطل تشکیل یک جلسه توسط این هیئت مانده است.